ندای جمهوری ایران

مقدمه‌ی مترجم:

شماره‌ی زمستان ۲۰۲۰ نشریه‌ی «فارین افرز» که این مقاله از آن برگرفته شده، به «آینده‌ی سرمایه‌داری» اختصاص یافته بود. در آن ویژه‌نامه، آبیجیت بنرجی و استر دوفلو، برندگان نوبل اقتصاد در سال ۲۰۱۹، در مقاله‌ی «چگونه می‌توان فقر را از بین برد؟»، از موضعی تخصص‌گرایانه و میانه‌رو، بی‌آنکه وارد بحث‌های مربوط به نئولیبرالیسم و سوسیالیسم شوند، کوشیده بودند نوعی مدل فقرستیز از اقتصاد ارائه دهند و از تغییر پارادایم در اقتصادِ توسعه سخن بگویند.

میاتا فانبوله در مقاله‌ی «فروپاشی نئولیبرالیسم؛ بازار آزاد دیگر کافی نیست» در همان شماره، از منظری همدل با نئوسوسیالیسم و چپ رادیکال به نقد اقتصاد نئولیبرال و سرمایه‌داری پرداخته و از نوعی اقتصاد جهانیِ سبز دفاع کرده بود. این بار ترجمه‌ی نوشتار جری زد مولر را در اختیار خوانندگان قرار می‌دهیم که از موضعی عمیقاً همدل با سرمایه‌داری و بازار آزاد کوشیده به منتقدان چپ رادیکال پاسخ دهد. یکی از معایب نقد مولر آن است که وقتی از آزادی فردی سخن می‌گوید، گویا بیش از هرچیز دلمشغول آزادی ابرثروتمندان است و به محدودیت آزادی فردی طبقه‌ی کارگر در نظام‌ سرمایه‌داری بی‌اعتناست. قضاوت نهایی درباره‌ی این دیدگاه‌های متنوع را به خوانندگان واگذار می‌کنیم.

بسیاری می‌گویند که ما در لحظه‌ی تاریخیِ عبور به نئوسوسیالیسم زندگی می‌کنیم. از سیاستمدارانی همچون جرمی کوربین در بریتانیا و اَلکساندریا اوکازیو-کورتِز و برنی سندرز در آمریکا تا دانشگاهیانِ نامداری که علیه گناهان سرمایه‌داری دادِ سخن سر می‌دهند، تا مدگرایان شیک‌‌‌وپیکِ گروه «ژاکوبن» [که نشریه‌ای به همین نام دارند]، عده‌ای ظهور کرده‌اند که برای دمیدن روحی نو در سنتی ایدئولوژیک که برای مدتی طولانی خفته بود، آن‌هم در قالب جنبشی در منتهی‌الیه جناح چپ سیاسی، تلاش می‌کنند.

این جنبش دلمشغول افزایش برابری است و بر لزوم برابرسازی اجباری تأکید می‌کند. به نظر نئوسوسیالیست‌ها چیزهایی که به نابرابری دامن می‌زنند، مانند درآمد یا سود یا ثروتِ زیاد، آسیب‌های عمومی‌اند که باید آنها را با وضع مالیات‌ و مقررات و دیگر سیاست‌های دولتی کنترل کرد. در جهان‌بینی آنان تکلیف اولویت‌های دیگری همچون درآمد پایدار برای افراد جامعه، رشد اقتصادی، نوآوری تکنولوژیک و آزادی‌های فردی مشخص نیست، یا بهتر است بگوییم این امور در محاسبات نئوسوسیالیست‌ها جایی ندارند.

سرمایه‌داری دارای نقاط قوت و ضعف است و نقدهای وارده بر آن بر کسی پوشیده نیست. از زمانی که نظام‌های اقتصادی مبتنی بر بازار آزاد در قرن هجدهم در اروپا شروع به کار و گسترش کردند، این نقدها هم به‌طور گسترده و متناوب مطرح شدند. این نقدها هرگز بی‌تأثیر نبوده و در واقع نیروی محرکه‌ی جنبش‌های طولانی اصلاح اقتصادی در طول دو قرن اخیر بوده است و سبب شده که اقتصاد مبتنی بر بازار آزاد قرن نوزدهمی، به اقتصادهای مختلط و دولت رفاهی و دموکراسی‌های صنعتیِ پیشرفته‌ی قرن‌های بیستم و بیست‌ویکم تبدیل شود.

بسیاری از کسانی که امروز در دنیا چپ‌ خوانده می‌شوند به‌دنبال تحقق چنین هدفی هستند: نوعی«سوسیال‌دموکراسی» که در آن نیروی سیاست برای کنترل زیاده‌روی‌های بخش خصوصی به کار می‌رود و قدرت بخش خصوصی در راستای منافع عمومی مهار می‌شود. من این کوشش را از نظر سیاسی مهم اما از نظر تئوریک غیرجذاب می‌یابم. در واقع، براهین موافق و مخالف ساختار سوسیال‌دموکراسی دهه‌هاست که مطرح شده و هنوز هم خواندنی هستند و علاقه‌مندان می‌توانند به منابع مربوطه رجوع کنند.

اما حساب جنبش نئوسوسیالیستی (که موضوع این نوشتار است) از مباحث مربوط به سوسیال‌دموکراسی جداست. ریشه‌های این جنبش نه در سوسیال‌دموکراسی بلکه در سوسیالیسمِ دموکراتیزه‌شده است و برخلاف سوسیال‌دموکراسی، بیش از آنکه قصد اصلاح سرمایه‌داری را داشته باشد، در پی برانداختن آن است. اگر نئوسوسیالیسم در کشورهای غربی و آمریکا اجرا شود، نتیجه‌اش فاجعه است. بگذارید توضیح دهم.

ژان ژاک روسوعاشق «مالیات بر ثروت» بود

نگرانی فیلسوفان و سیاستمداران درباره‌ی پیامدهای نابرابر بازار آزاد سابقه‌ای طولانی دارد. در میانه‌ی قرن هجدهم اندیشمندانی مثل ولتر (۱۶۹۴-۱۷۷۸) و دیوید هیوم (۱۷۱۱-۱۷۷۶) گسترش تجارت را موهبتی برای بشر می‌دانستند. به نظر آنها بازار در نقطه‌ی مقابل فقر، نظام سلسله‌مراتبی و جنگ‌های مذهبی قرار داشت و رونق و ثروت، پویایی فلسفی و صلح اجتماعی را به ارمغان می‌آورد.

ژان ژاک روسو (۱۷۱۲-۱۷۷۸) اما دیدگاهی متفاوت با ولتر و هیوم داشت. او می‌گفت که انسان‌ها‌ نسبت به موقعیت اجتماعی خود حساس‌اند و چون رقابت برای کسب موقعیت و منزلت نوعی بازی با حاصل‌جمع صفر (zero-sum) یا بردباخت است، نتیجهْ بدبختی تعداد زیادی از انسان‌ها است. به بیان دیگر، سود حاصل از بازار عمدتاً نابرابر توزیع می‌شود و تفاوت و نابرابری میان انسان‌ها را افزایش ‌می‌دهد و بر نارضایی‌عمومی می‌افزاید. در توصیف روسو در جامعه‌ی تجارت‌محور و تاجرمآب، «تعداد اندکی از امکانات رفاهیِ فراوانی برخوردار می‌شوند، در حالی که اکثریتِ محروم و گرسنه قادر به تأمین نیازهای اولیه‌ی زندگی نیستند».

آدام اسمیت (۱۷۲۳-۱۷۹۰) در پاسخ به روسو می‌گفت که بازار [آزاد و] رقابت‌محور، به‌شرط فراهم‌بودن شرایط لازم، می‌تواند به «توانگریِ جهان‌شمول» (universal opulence) بینجامد. منظور اسمیت از توانگری جهان‌شمول، بهره‌مندی از حداقلی از زندگی آبرومند برای همه‌ی انسان‌ها بود؛ شرایطی که مشکل مادیِ موردنظر روسو، یعنی وضعیت انبوهی از گرسنگان که نیازهای اولیه‌شان برطرف نشده، را برطرف می‌کرد. راهکار اسمیت البته چالش روانی موردنظر روسو، یعنی اضطراب ناشی از مقایسه‌ی منزلت اجتماعی خود و دیگران، را رفع نمی‌کرد.

به عقیده‌ی من، نئوسوسیالیست‌های امروزی از تبار روسو هستند. آنها مانند روسو به فقر چندان اهمیت نمی‌دهند و در عوض از برابری، بتی عیار می‌سازند؛ به‌جای تولید ثروت بر توزیع ثروت تمرکز می‌کنند و پایین‌آوردن طبقات بالا و ثروتمند، به‌اندازه‌ی بالاکشاندن طبقات پایین و فقیر جامعه برایشان اهمیت دارد.

foreignaffairs

[مالیات بر ثروت]

مهم‌ترین پیشنهاد جنبش نئوسوسیالیستی در حوزه‌ی سیاست‌گذاری، وضع «مالیات بر ثروت» (wealth tax) است. مالیات بر ثروت (که منظور از آن وضع مالیاتی سالانه بر دارایی خانوارهای بسیار ثروتمند است) مفهومی است که آن را اقتصاددانان حلقه‌ی «مکتب اقتصاد پاریس»، یعنی کسانی چون تامس پیکتی، امانوئل ساز و گابریل زوکمن پرورانده‌اند.

مالیات بر ثروت در انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا در سال ۲۰۲۰، شعار کارزار انتخاباتی برنی سندرز و الیزابت وارن (به‌ترتیب، سناتورهای ورمونت و ماساچوست)، برای کسب نامزدی حزب دموکرات بود. خانم وارن در ابتدای کارزارش از وضع مالیات بر ثروتِ به‌ترتیب ۲ درصدی در مورد خانوارهایی که حداقل پنجاه میلیون دلار ثروت دارند و ۳ درصدی در مورد «میلیاردرها» سخن می‌گفت. او در ادامه‌ی کارزارش، درمانده از نحوه‌ی تأمین هزینه‌ی بیمه‌ی درمانی همگانیِ موعودش، مالیات بر ثروت میلیاردرها را به ۶ درصد افزایش داد.

طرح مالیات بر ثروتِ برنی سندرز با ۱ درصد در مورد کسانی که حداقل شانزده میلیون دلار ثروت دارند شروع می‌شود[1] و نقطه‌ی نهایی آن، وضع مالیات ۸ درصدی بر دارایی میلیاردر‌هایی است که ده میلیارد دلار و بیشتر سرمایه و ثروت دارند.

در بسیاری تحلیل‌ها، رادیکالیسمی که پشت شیوه‌ی پیشنهادی سندرز و وارن و اقتصاددانان مکتب پاریس خوابیده، دست‌کم گرفته می‌شود. بسیاری «مالیات بر ثروت» را با «مالیات بر درآمدِ بالاتر» قاطی می‌کنند و اولی را صرفاً بسط دومی یا مفهومی مشابه آن می‌دانند. باید بگوییم مالیات بر ثروت اساساً ابزار و مفهومی متفاوت با «مالیات بر درآمد» (income tax) است، با پیامدهایی گسترده‌تر علیه پویایی اقتصادی و آزادی فردی.

پیامد اصلی مالیات بر ثروت منصرف‌کردن افراد ثروتمند از تملک دارایی‌های قابل‌اثبات خواهد بود. اگر قانون مورد نظرِ وارن و سندرز وضع شود، هر فرد و خانواری که ثروتش در حوالی آن آستانه‌هاست، مجبور خواهد بود که سالانه میزان دارایی‌های خود را حساب کند. این کار نه‌تنها هزینه‌بر است بلکه شغل دائم جدیدی برای وکلا و حسابدارانِ مالیاتی ایجاد خواهد کرد که یکی از مسئولیت‌های اصلی آنها یافتن راه‌های دورزدن قانون مالیات بر ثروت، مثلاً از طریق انتقال دارایی‌ها به خارج از کشور، خواهد بود.

دیگر پیامد مالیات بر ثروت، کاهش چشمگیر سرمایه‌گذاریِ بخش خصوصی است. در وضعیت کنونی هرچه میزان ثروت افراد در نردبان اقتصاد بالاتر می‌رود، پولدارها بخش بیشتری از پول و منابع خود را به‌جای مصرف، سرمایه‌گذاری می‌کنند. این سرمایه‌گذاری‌ها به‌نوبه‌ی خود احتمالاً در پروژه‌های نوآورانه و مخاطره‌آمیز خرج می‌شود، به این امید که در آینده سود مالی بیشتری به سرمایه‌گذار بازگردد. مالیات بر ثروت این ساختار مشوق و جسارت‌بخش را وارونه می‌کند و در عوض بهانه‌ای می‌شود که بسیاری ثروتمندان از سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های مولد و خلاق اقتصادی خودداری کنند و در عوض بر این تمرکز کنند که چگونه می‌توان دارایی‌های خود را مخفی نگه داشت تا مالیات‌ کمتری پرداخت.

خانم وارن تصور می‌کند که محاسبه‌ی مالیات بر دارایی به‌آسانیِ محاسبه‌ی مالیات بر ملک و املاک افراد است، اما زهی خیال باطل! شرکتی را در نظر بگیرید که در بازار «ارزش دارد اما هنوز درآمد ندارد». این وضعیت در مورد بسیاری شرکت‌های استارت‌آپ‌ صادق است، گرچه منحصر به آنها نیست و مثلاً همچنین مصداق شرکت‌های جاافتاده در وضعیت «احیای عملکرد اقتصادی پس از یک دوره‌ی رکود» (turnaround) است. اگر مالیات بر ثروت وضع شود، سرمایه‌گذاران ثروتمند در چنین شرکت‌هایی [آن دسته که در محدوده‌ی شمول مالیات وارنی یا سندرزی قرار می‌گیرند] باید [یکی از این دو کار را انجام دهند:] یا سهام خود را برای پرداخت پول مالیات بر ثروت بفروشند؛ یا شرکت را مجبور به پرداخت نقدی به خود، به‌جای حفظ مبلغ به‌صورت سرمایه‌گذاری برای آینده کنند. در هر دو حالت، مالیات بر ثروت باعث کاهش سرمایه‌گذاری و ترسوشدن سرمایه‌گذاران، کاهش نوآوری و تشویق اندیشه‌ی کوتاه‌مدت خواهد شد.

نهایت آنکه، مالیات بر ثروت، ثروتمندانی را که دارایی‌شان نزدیک به آستانه‌ی مزبور است مجبور می‌کند که هر سال حسابرسیِ کاملی از همه‌ی دارایی‌هایشان به دولت بدهند: از تعداد خانه‌هایی که دارند، تا اسباب و وسایل داخل خانه، وسایل نقلیه، آنچه از طریق میراث به ایشان رسیده، پول موجود در حساب‌های بانکی، سرمایه‌گذاری‌ها، بدهی‌ها و غیره. نتیجه‌ی این امر گسترش شدید دسترسی حکومت به امور زندگی شهروندان و کاهش حریم خصوصی آنها به همان میزان است و انباشت و ذخیره‌سازی انبوهی از اطلاعات بسیار حساس افراد از سوی دولت، بدون توان کافیِ جلوگیری از سوءاستفاده‌ی احتمالی از این اطلاعات علیه آنها.

[شرکت‌های بسیار بزرگ]

در کنار افراد موفق و ثروتمند، شرکت‌های موفق و ابرثروتمند هم هدف خشم نئوسوسیالیست‌ها هستند. به‌ تعبیر دیگر، اگر کسب‌وکاری فقط تا حدودی بزرگ و مشهور باشد، به‌صورت بالقوه هدف انتقادات تحقیرآمیز نئوسوسیالیست‌هاست و اگر زیادی بزرگ شود، به آماج حملات آنها تبدیل می‌شود. با این منطق است که سندرز، وارن و اوکازیو-کورتز (نماینده‌ی کنونی نیویورک از حزب دموکرات) جداگانه قول داده‌اند که سه شرکت عظیم‌ آمازون، فیس‌بوک و گوگل را به شرکت‌های کوچک‌تر تجزیه کنند.

منتقدان نئوسوسیالیست سرمایه‌داری در این موارد چه بسا بر سنت ضدانحصار (antimonopoly) در فرهنگ سیاسی و قوانین ایالات متحده تکیه ‌کنند. سنت ضدانحصار که سنتی دیرینه و محترم در آمریکاست، می‌گوید هرچه از آرمان «بازار رقابت کامل» (perfect competition) آدام اسمیتی دورتر شویم، به همان میزان نظام اقتصادی ما برای عموم مردم مضرتر خواهد بود. (منظور از رقابت کامل رقابت میان تعداد زیادی از شرکت‌های کوچک‌تر [به‌جای انحصار در دست یک یا چند شرکت بزرگ] است.)

این دیدگاه کمال‌گرایانه‌ی آدام اسمیت فارغ از نقد نیست. ژوزف شومپیتر، اقتصاددان اتریشی (۱۸۸۳-۱۹۵۰)، معتقد بود که آدام اسمیت (۱۷۲۳-۱۷۹۰) در ارائه‌ی رقابت کامل، هم به چگونگی کارکرد واقعی سرمایه‌داری بی‌توجه بوده و هم نقش کارآفرینان و سرمایه‌گذاران بزرگ در پیشبرد کاپیتالیسم را دست‌کم گرفته است. فواید متعدد سرمایه‌داری که امروز بشر از آن بهره می‌برد یک‌شبه محقق نشد. پایه‌گذاران آنها عمدتاً تعداد اندکی از کارآفرینان [و بزرگ‌سرمایه‌داران] بودند که محصولات، خدمات و روش‌های تجاری جدید را به جهان معرفی کردند. این کارآفرینان به‌دنبال سودهای کلان بودند و البته در این راه به انحصار (ولو موقت) روی آوردند و با این نیرو بود که توانستند صنایع و فناوری‌های مبتکرانه‌ی جدیدی را که در انحصار شرکت‌هایشان بود، تأسیس کنند.

شومپیتر می‌دانست که شرکت‌های بزرگ/عظیم نیروی محرکه‌ی نوآوری هستند زیرا بخشی از سود [کلان] خود را صرف تحقیق و توسعه می‌کنند و دیگر صاحبان مال را هم تشویق می‌کنند که همین کار را به امید کسب سود بیشتر در آینده انجام دهند. مثلاً اگر شومپیتر امروز در میان ما بود، از وجود «سیلیکون ولی» خوشحال می‌شد چون بر اساس منطق او غول‌های فناوری مانند اپل، فیس‌بوک، گوگل و مایکروسافت الگوی آرمانی فواید بسیاری هستند که کارآفرینان بزرگ در نظام سرمایه‌داری برای مصرف‌کنندگان ایجاد می‌کنند.

به طریق مشابه، شرکت‌های عظیمی مثل آمازون و والمارت برتری خود در بازار را به‌واسطه‌ی قدرت رقابت شدیدشان در قیمت مناسب و ارائه‌ی خدمات حفظ می‌کنند و به تقریباً صفر نگه‌داشتن «تورم» در اقتصاد آمریکا کمک شایانی می‌کنند. طرفه آنکه دقیقاً همین شرکت‌های پویا، موفق و مشتری‌محور هدف نئوسوسیالیست‌ها قرار گرفته‌اند تا مالیات‌های سنگین‌تر بدهند، مقررات شدیدتری بر آنها وضع شود و [بر اساس منطق ضدیت با انحصار] به شر‌کت‌های کوچک‌تر تجزیه شوند.

آخرالزمان نشده است

پس سرطانی که نئوسوسیالیست‌ها می‌گویند عالم‌گیر شده و برای درمانش چنان شیوه‌‌های مرگ‌باری را توصیه می‌کنند، چیست؟ استدلال نئوسوسیالیست‌ها این است که درآمد متوسط خانوارهای آمریکایی [از زمان اجرای سیاست‌های نئولیبرالی] چند دهه است که راکد مانده و درآمدهای دهک‌های پایین‌تر جامعه حتی کاهش هم یافته است. به ‌بیان دیگر، استاندارد زندگی اکثر مردم [آمریکا و بخش‌های دیگری از جهان که این سیاست‌ها را پیگیری و اجرا کرده‌اند] طی دو نسل گذشته ثابت مانده یا بدتر شده است. توضیح خواهم داد که این ادعا درست نیست.

شرکت‌های عظیمی مثل آمازون و والمارت برتری خود در بازار را به‌واسطه‌ی قدرت رقابت شدیدشان در قیمت مناسب و ارائه‌ی خدمات حفظ می‌کنند و به تقریباً صفر نگه‌داشتن «تورم» در اقتصاد آمریکا کمک شایانی می‌کنند. طرفه آنکه دقیقاً همین شرکت‌های پویا، موفق و مشتری‌محور هدف نئوسوسیالیست‌ها قرار گرفته‌اند تا مالیات‌های سنگین‌تر بدهند، مقررات شدیدتری بر آنها وضع شود و [بر اساس منطق ضدیت با انحصار] به شر‌کت‌های کوچک‌تر تجزیه شوند.

اولین نکته‌ای که می‌خواهم بر آن تأکید کنم، این است که آمارهای مربوط به گروه‌های درآمدی دقیقاً منطبق بر وضعیت زندگی انسان‌ها نیست؛ از جمله به این سبب که افراد درون هر گروهِ درآمدی مدام عوض می‌شوند. میلیاردرهایی که نئوسوسیالیست‌ها می‌خواهند آنها را از بالا به پایین بکشند، آقازاده‌های نسل چهارمیِ بیکاروبیعاری نیستند که فقط از ثروت والدین می‌خورند بلکه [عمدتاً] کارآفرینانی خودساخته‌اند. به‌علاوه در میان گروه‌های کم‌درآمد‌ترِ جامعه همیشه جوانان و تازه‌مهاجران فراوانی هستند که می‌خواهند به مدارج بالاتر از نظر ثروت برسند و از گروه درآمدیِ خود خارج شوند.

دوم آنکه تردیدی نیست که [در نتیجه‌ی چند دهه سیاست‌های اصطلاحاً نئولیبرالی] ثروتمندان خیلی ثروتمندتر شده‌اند و نابرابری افزایش یافته است ــ یعنی فاصله‌‌ی ابرثروتمندان با افراد طبقه‌ی متوسط بسیار بیشتر شده و افزایش درآمد پایین‌ترین گروه‌ها ناچیز بوده است. اما این امر به این معنا نیست که وضعیت غیرثروتمندان بهتر نشده است. بررسی اخیر بروس ساسردوت، اقتصاددان [آمریکایی در دانشگاه دارتموث]، «رشد معناداری در مصرف خانواده‌های با درآمد کمتر از متوسطِ» آمریکایی را نشان می‌دهد، «حتی در دوره‌های بلندمدت افزایش نابرابری در درآمد و نابرابری در مصرف و زمانی که سهم [دستمزد] نیروی کار از درآمد ملی کاهش یافته است.»